Chùa Am Vãi được xây dựng ở nơi sơn thủy giao hòa, nhìn sông tựa núi, cảnh vật không gian nhuốm màu huyền thoại. Từ trên núi, du khách hành hương phóng tầm mắt bao quát cảnh núi non hùng vĩ, phía dưới là những ngôi làng thấp thoáng xen lẫn trong các đồi vải bạt ngàn, dòng sông Lục uốn mình như dải lụa bồi đắp phù sa cho một vùng hạ du trù phú...

Tương truyền, chùa Am Vãi được khởi dựng từ thời Lý. Do nằm trên núi cao nên du khách đến đây sẽ được toại tâm, toại ý, tìm cho mình những giây phút thật thư thái, bình yên, lắng nghe tiếng chuông chùa ngân dài theo tiếng gió, tiếng côn trùng, chim muông hòa quện…

Hành hương về đây, du khách được biết thêm về những câu chuyện mang nhiều màu sắc huyền thoại đã in đậm trong tâm thức các thế hệ người dân trong vùng. Đó là truyền thuyết về hang Tiền, hang Gạo, là dấu chân Phật trên đá, bàn cờ tiên, câu chuyện cảm động về Vũng Chị, Vũng Em, núi Hàm Rồng… Truyền thuyết kể rằng, vào thời Trần (thế kỷ XIII- XIV) có nhà sư nữ tu hành ở đây, bởi vậy chùa có tên là Am Vãi (vãi có nghĩa là nữ tu hành). 

Trong chùa có một hang Tiền và một hang Gạo, mỗi ngày hai hang này chỉ chảy ra một lượng tiền và gạo đủ cho vị sư này dùng mà không chảy hơn. Một ngày nọ, vị sư có khách liền khơi cho hang tiền và gạo chảy ra nhiều hơn. Từ đó tiền và gạo ở hai hang này không bao giờ chảy nữa. 

Câu chuyện xưa chứa đựng triết lý sâu sắc của nhà Phật và khuyên răn con người hãy “biết đủ” và tránh xa “tham, sân, si”. Hiện nay, được sự quan tâm của nhà nước và nhân dân đã công đức tôn tạo di tích Am Vãi ngày càng khang trang, đường giao thông đến chùa thuận lợi hơn. Đây trở thành một trong những địa chỉ du lịch văn hóa tâm linh hút khách.

Dấu tích cổ chùa Am Vãi còn lại đến ngày nay là ngôi tháp bên trong có bài vị của một nhà sư thuộc thiền phái Trúc Lâm được tấn phong Tỳ Kheo Như Liên hóa thân vào hàng Bồ tát đã nhập cõi niết bàn. Tháp đá này được tạo bởi chất liệu đá cát kết già màu nâu nhạt. Diềm mái tháp ghi dòng chữ Hán “Liên hoa bảo tháp”. 

Trong lòng tháp có bài vị đá ghi dòng chữ Hán: Trúc Lâm viên tịch Ma ha bất thương Tỳ khưu Như Liên thiền sư hóa thân Bồ tát cẩn vị. Với những giá trị nổi bật, năm 2017 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định xếp hạng di tích quốc gia đối với quần thể di tích lịch sử chùa Am Vãi. Lễ hội chùa Am Vãi diễn ra vào mùng 2 và 3 tháng 3 Âm lịch hằng năm, thu hút nhiều du khách thập phương, tăng ni, phật tử xa gần.

Tiến Đạt