Từ thị trấn Chũ, chúng tôi ngược theo đường 297 qua đèo Váng, đến Tân Sơn đi theo con đường đất đỏ với những khúc cua tay áo liên tiếp, men theo những bản làng người Nùng, người Sán Chí, người Dao.... Mất gần 2 tiếng đồng hồ, chúng tôi đến hồ Cấm Sơn.
Anh Hoàng Văn Viên – cán bộ văn hóa xã Cấm Sơn, người nhiều năm từng mưu sinh trên mặt hồ Cấm Sơn, am hiểu từng ngõ ngách trên núi, dưới hồ, biết cả những câu chuyện dân gian của đồng bào dân tộc nơi đây. Anh bảo: Dòng Cấm Sơn xuất phát từ huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn, đến Lục Ngạn thì bị chặn lại thành hồ. Hồ Cấm Sơn là nguồn cung cấp nguồn nước tưới chính cho sản xuất nông nghiệp của hai tỉnh Lạng Sơn và Bắc Giang. Mấy năm nay mưa ít, nước cạn, nhân dân có thêm đất canh tác ở vùng ven hồ.
Chúng tôi xuống thuyền máy, bắt đầu chuyến du ngoạn với sự hướng dẫn của anh Viên. Cảm giác chòng chành khi mới xuống thuyền dần nhường chỗ cho sự thích thú trước không gian ngày càng rộng mở của hồ. Anh Viên nói: So với hồ Khuôn Thần, hồ Cấm Sơn rộng hơn nhiều. Bình thường mặt hồ phẳng rộng trên 2600ha, nhưng đến mùa mưa nước dâng lên, mặt hồ có thể rộng tới 3000ha. Chiều dài hồ đến gần 30km, bề ngang nơi rộng nhất 7km, chỗ hẹp nhất cũng rộng tới 200m, lòng hồ nơi sâu nhất đến khoảng 47m, hồ có rất nhiều đảo. Giáp phía Lạng Sơn có núi đá vôi, nhân dân vùng chung quanh chủ yếu là dân tộc Nùng, Tày và Kinh ở 4 xã: Sơn Hải, Cấm Sơn, Hộ Đáp và Tân Sơn, đi lại chủ yếu bằng thuyền, tạo những cảnh quan rất sơn thủy hữu tình. Chính vì vậy mà có câu: “ Áo chàm xuống núi bơi thuyền/ Khăn nam phân phất như tiên dưới trần”.

Sương chiều thu trên hồ Cấm Sơn

Theo anh Viên, người dân sống quanh hồ Cấm Sơn đến nay vẫn truyền tụng những câu chuyện huyền thoại, ly kỳ về sự tích núi Ba Hòn, suối Cấm, suối Mọc, suối Vảy Rồng, núi Kỉn, làng Mấn, đảo Lăn Lóc... Anh kể: “Có câu ca rằng: “Làng Thượng có núi Ao Hy/ Để cho trai gái nó thì trao duyên”. Núi Ao Hy ở ven hồ là nơi trai gái gặp gỡ, giao duyên và đã có nhiều đôi thành vợ, thành chồng”

Những câu chuyện kể mang màu sắc huyền thoại được chúng tôi nghe say sưa và liên tưởng đến từng dãy núi, khu rừng bao bọc xung quanh mặt nước đã tạo nên phong cảnh non nước hữu tình ít nơi có được.

Anh Hoàng Văn Viên kể những huyền tích nơi vùng hồ Cấm Sơn

Trong hơi nước buổi chiều thu đã hơi se lạnh, cùng quây quần bên đống lửa hồng trên đảo nhỏ khiến cho chúng tôi có được cảm giác ấm áp và thú vị không dễ gì gặp được. Ngày mai, chúng tôi sẽ tiếp tục hành trình khám phá.

Có ai đó đã nói rằng: “Dù đêm tối có kéo dài bao lâu thì cuối cùng bình minh cũng sẽ tới”. Sự háo hức khiến chúng tôi dậy khá sớm. Lần này, chúng tôi tham quan hồ Cấm Sơn từ phía đối diện với hôm trước, phía xã Sơn Hải. Những làn sương sớm phủ màu trắng đục huyền ảo trên mặt hồ dần tan vào sóng nước khi mặt trời ló rạng. Buổi sớm mai quả là thời gian thích hợp nhất để chiêm ngưỡng cảnh sắc, không gian mặt hồ Cấm Sơn. Mặt hồ gợn sóng lấp lánh trong nắng sớm, vài chiếc thuyền nan lướt qua, chợt nao nao một nỗi niềm bâng khuâng xa vắng khi văng vẳng câu ca trong bài hát “Hồ trên núi” của nhạc sĩ Phó Đức Phương “Thuyền ta ngược, thuyền ta xuôi, giữa dòng nước bạc, nhịp chèo ta bơi…”
Được hoà mình vào thiên nhiên hoang sơ, cảm nhận bầu không khí trong lành, cảm nhận vẻ đẹp và thấy yêu quý thiên nhiên hơn. Tôi cảm thấy mình thật bé nhỏ giữa thiên nhiên hoang sơ hùng vĩ. Hôm nay, tôi mới thật sự cảm nhận được một không gian 3 chiều đang mở ra trước mắt. Mặt hồ như chiếc gương khổng lồ, phẳng lặng trong suốt. Những ngọn núi nhấp nhô, trùng điệp bao bọc quanh hồ, phía trên là bầu trời bát ngát. Một bức tranh thủy mặc làm nao lòng người. Cũng có lý khi có người đã ví hồ Cấm Sơn giống như một Vịnh Hạ Long thu nhỏ.

Du khách tham quan hồ Cấm Sơn buổi sáng sớm

Chợt chúng tôi bắt gặp thuyền chở cá giống của Trung tâm giống thủy sản cấp I Bắc Giang. Những con cá kích thước đủ lớn và khả năng sinh trưởng trong lòng hồ được thả xuống. Nguồn cá giống này được thả hàng năm xuống hồ với số lượng lớn. Điều đó giúp cho lòng hồ Cấm Sơn đảm bảo sự đa dạng sinh học về thủy sản.
Hôm trước, anh Viên đã từng giới thiệu với chúng tôi rằng: Lòng hồ Cấm Sơn bao la cho cá tôm nhiều, vào những đêm trở trời, những chiếc vó của đồng bào dân tộc nơi đây có thể bắt được vài trăm ký cá một mẻ, có con nặng đến 40-50 ký. Có ngọn đồi nhỏ giữa hồ mang tên là “Hồ 63” vì năm 1974, đơn vị thủy sản của tỉnh đã quây lưới đánh bắt được 63 tấn cá. Với chúng tôi, cá tôm tươi ngon là yếu tố không thể thiếu khi đi du ngoạn Cấm Sơn nên đã mua một chút tôm tươi vẫn nhảy tanh tách khi một chiếc thuyền nan đánh tôm đi ngang.

Người dân vùng hồ Cấm Sơn mưu sinh trên hồ

Thưởng thức món tôm hồ mới nướng, món gà đồi luộc thơm mùi lá chanh, nhâm nhi chén rượu Kiên Thành trên đảo nhỏ, bây giờ, chúng tôi càng cảm nhận rõ ràng Hồ Cấm Sơn như chiếc máy điều hòa khổng lồ cho miền sơn cước Lục Ngạn. Không khí thật ôn hòa, dịu mát.
Bài hát “Hồ trên núi” thân quen, gần gũi với nhiều người được nhạc sĩ Phó Đức Phương sáng tác năm 1971, nhưng ít người biết để viết ca khúc ấy, tác giả đã lấy cảm hứng từ một chuyến đi thực tế đến hồ Cấm Sơn thuộc huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. Chia tay Cấm Sơn, chúng tôi còn như bâng khuâng, tiếc nuối. Và chắc hẳn, cũng như những du khách từng đến đây, chúng tôi sẽ còn trở lại.